Тывада геше-лхарамба Лобсаң Гьялцен башкы аалдап келген

Дрепуң Гомаң хүрээзин 1416 чылда Чже Цонкапа башкының сурукчузу Джамъяң Чодже үндезилеп тургускан. Бо хүрээни Чырыткылыг Далай-Лама Башкылар өргээзи кылдыр  туткан. Дрепуң хүрээзиниң  улуг башкылары Далай-Ламаларга чоок болгаш оларның бичии чаш турган үелеринде дагдыныкчы башкылары болуп чорааннар. Хүрээниң Гомаң деп ады ийи төвүт сөстерден укталган: “го” дээрге “эжик”, “маң” “хөй” дээн уткалыг. Ниити утказы  “Хөй санныг эжиктиг”, азы “Төнчү чок хөй эжиктерлиг” деп билиишкин мында кирген. Ооң утказы болза, Гомаң хүрээзинге дээди угаан-медерелдиң деңнелинге четкен улуг башкылар турганындан боттарының хуулгаазын күштүг аргалары-биле мөргүл-номналдарже  хүрээниң ханаларын өттүр кайыын-даа кирип болур аргалыг болганындан ындыг атка четкен.

Бо хүрээге янзы-бүрү чылдарда аңаа өөренип, чурттап-ажылдап турар башкыларның  саны 15 муң чедип турган. Амгы үеде Индияның мурнуу чүгүнде  Картнатака деп штаттың Мунгод хоорайның  девискээринде төвүт лама-башкылар Чырыткылыг Далай-Лама Башкының ачы-буяны-биле Дрепуң Гомаң болгаш Лоселиң хүрээ-университеттерин тургузуп алган. Ында 5 муң ажыг лама-башкыларның аразында Россиядан калмыктар, буряттар болгаш тывалар сарыг шажынның философиязын өөренип турарлар. Амгы үеде Гомаң хүрээзиниң улуг башкыларының бирээзи, геше-лхарамба деп дээди деңнел четкен хүндүткелдиг Лобсаң Гьялцен башкы Тывада чоруп турарын билип алгаш, башкының болгаш ооң өөреникчизи Лобсаң Чөпел башкыны редакцияже чалаан бис.

Олар күзелдии-биле дугурушкан шагывыста озал чокка чедип келдилер. Мен баш бурунгаар белеткеп алган ак хадаам хүндүткелдиң демдээ кылдыр сунуп, башкы-биле тыва дыл кырында чолукшааш, чугааже чаладым

— Хүндүткелдиг Лобсаң Гьялцен  башкы Силерни Шагааның ак айында бистиң “Шын” солуннуң редакциязынга келгениңер дээш улуу-биле өөрүп четтирдивис. Шагаа-биле Силерге улуг байыр чедириишкинин чедирип, кежик-чолду, аас-кежикти, каң дег кадыкшылды күзеп, күдүк базып чолукшуп  тур бис!

— Тываның «Шын» солуннуң редакциязында аалдап келгеним мээң чуртталгамда онза-солун чүүл-дүр деп бодап тур мен. Индияга менден интервьюларны аңгы-аңгы солун-сеткүүл удаа-дараа ап турар. Силерниң солунуңар дээрге төөгүже кирип турар, барык 100 чыл чедип турар солун-дур. Ынчангаш мында чедип келгенимни төөгүлүг болуушкун кылдыр үнелеп көрүп тур мен. Чалааныңар дээш четтирдим.

Аалчыларымны шай ижеринче чалаарымга, башкы база ооң очулдурукчузу  Лобсаң Чөпел шай ижер мурнунда, судур номун номчааш, шайны ижип эгеледилер. Мээң ол сонуургаан эскериимге очулдурукчу башкы мындыг тайылбырны берди:

— Шажынчы улус аасче чүнү-даа чооглаарда, ону өргүп аар, ол база ужур-уткалыг езулал-дыр – деп тайылбырлады.

— Тывада кажан, кандыг сорулгалыг чедип келгениңерни сонуургадып көрүңерем, башкы.

Тываже Камбы-лама эргелели болгаш Камбы башкының бодунуң мурнундан чалалга-биле келген мен. Ынчалза-даа бо удаада ажыл- агыйжы сургакчылаашкын эвес, а таныжылга хевирлиг аян-чорук кылып келдим. Чүгле Тывада эвес, а харын-даа Россияда бир дугаар кээп турарым бо. Гомаң хүрээзиниң бүгү делегейни кезип турар башкыларынга Чырыткылыг Далай Башкывыс мындыг чагыг-сүмени берип турар:

“Мен бүдүн делегейни кезип, сарыг шажынны тайылбырлап турар үемде боттарын буддистер деп санавайн турар улусту албан-биле буддизмни чүдүүр кылдыр сур­таалдар чоргузар сорулгалыг чурттар кезивейн турар мен”— деп, Далай Башкы чугаалап турар.  

Силер дээрге даштыкы чурттарже үнүп турар башкылар болганы­ңарда, өске чурттарга баргаш шажын-чүдүлге  шаандан тура сайзыраваан черлерге ону күш-биле тарадырын оралдашпаңар. А шажын сагып чоруур чурттарга, Бурган башкының Өөредиин чедингир кылдыр тайылбырлаарын, улуска чедимчелиг дамчыдарын Чырыткылыг Далай-Лама башкы биске чагып-сургап турар.

Мен, бодум хуумда, бүгү делегейни кезип, сарыг шажынның Өөредиин аңгы-аңгы чурттарда суртаалдап чоруур болганымда, Тывага Чырыткылыг Далай Башкының Өөредиин дамчыдар дээш келген дээр болза, ажырбас.

Ындыг-даа болза Тываның баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол-биле тыва чоннуң чараш чаңчылы – “Саң салыр” байырлалга кириштим.

Тываның Баштыңы кожууннарга Өөредиг кылыр талазы биле деткимчени берип, тайылбыр ажылын тыва чонга кылып бээрин дилээн.

Сарыг шажынның үндезин билиг­лерин болгаш улус-чоннуң сонуургаан айтырыгларынга харыыларны берип, оларның сагыш-сеткилин кандыг чүүлдер дүвүредип чоруурун билип алыры – мээң келген база бир сорулгам-дыр. 

— Төвүт чоннуң ай санаашкыны-биле Чаа чылын “Лосар” деп адаар болгай. Бо чылын бистер чаңгыс хүнде, февраль 11-де, уткаан бис. Лосар байырлалының онзагай талаларын сонуургадып берип көрүңерем, башкы.

— Бо келгеним база кончуг таарымчалыг үеде болган, чүге дизе Шагаа байырлалын эгезинден төнчүзүнге чедир көөрүнден аңгыда, бодум база аңаа киржир аас-кежиктиг болдум.

Төвүт чоннуң Чаа чылы “Лосар” деп байырлалдан тыва чоннуң Шагаа байырлалының аразында ылгалып турар чүүлдери бар-дыр.

 Төвүт чон эрги чыл санаашкыны-биле, бүдүү хүнүнде, байырлап эгелээр. Чижээ, төвүт чон дээр “гутук” дээр быдаа кылгаш, чонга үлеп эгелээр. Ол чем анаа эвес, чүге дээрге, далгандан кылып каан быдаада, далган иштинде чараш күзелдер илереткен чагаа бижээш, суп каан болур. Чижээлээрге: “Чаа үнүп келген чылда узун назылыг болур силер!”— дээн хевирлиг. Херээжен кижи болза бо чемни йөрээл салып тургаш кылыр.Ол дээрге оюн база эвес, чоннуң черле сагыыр ужурлуг өзулалы кылдыр хүлээп турар. Бо чаңчыл төвүттерде дыка күштүг. Чүгле чагаадан аңгыда, ук чаңчыл улусту хаара тудуп, өг-бүлелерни демнештирип-найыралдаштырып турар.

Ол быдааның адын очулдурарга “тос быдаа” дээн. Ында ийи тайылбыр бар. Бир тайылбыры дээрге, бүдүү үезинде кылыр болганындан чырык-чаагай күзээшкиннер боттаны бээринге улустуң бүзүрели улуг. Чамдык улустуң тайылбыры-биле алырга, ол быдааны янзы-бүрү чаагай тос холуксаалардан кылып турар: сарлык, хой, аът эъттери дээн ышкаш. Холуур далганы база аңгы-аңгы болур: арбай, ак-тараа далганы, чиңге-тараа...Ындыг болганда бо байырлал чеминде 9 чүзүн күштер каттышкан болуп турар.

Ийиде, төвүттерниң бир онзагай чүүлү дээрге, бир чаазында өг-бүле бүрүзү бурган-сагыын мурнунга өргүл белеткээр. А Тывада ындыг чүүлдү амдыызында шоолуг эскербедим. Өргүлдү кылыры уткалыг, чижээлээрге, келир чылда тараа-быдаа элбек, бай-байлакшылдыг, дүжүттүг чыл болзун дээш кылыр.

Тывада дыка сонуургап эскергеним чүүлүм чүл дээрге, чон Шагаа бүдүүзүнде хондур удувайн мөргүлдер дыңнап хонары болду. Ону мен дыка чараш кылдыр, онзагайлап көрдүм. Бо чоннуң чараш чаңчылы төвүттерге база турган болза деп бодап кагдым.

 Төвүт чон болза Лосар байыр­лалдың бүдүүзунде удуп каар. Эртенинде хүрээлерге барып, тейлеп эгелээр, оон чанып келгеш, улуг улузун хүндүлеп, оларның-биле чолукшуур. Мында бир ылгал чүл дээрге, Тывада саң салыр езулал  күштүг болгаш эң-не кол бооп турар.

Өске сагып турар чаңчылдар колдуунда дөмей болуп турар. Төвүт ниитилелде Лосар үезинде эң-не кол чүүл  Чырыткылыг Далай-Лама Башкы-биле ужуражыры. Бир дугаар хүнде, бирниң чаазында төвүт чон каш-даа шакта чедип кээрге, Далай Башкы келген чон-биле ужуражып, олар-биле чолукшуурун кызыдар. Далай Башкы чон-биле чолукшаан соонда, оларга бир Өөредигниң тайылбырын чоргузар. Оон, ийи чаа­зында, азы үш чаазында саң салыр езулалды кылып, бир дугаарында чер ээлери-биле чолукшуур.

— Силер Шагаа үезинде тыва эр улустуң бедик даг кырынга кылыр ужурлуг чаңчылы “Саң салырга” киржип, аңаа мөргүлдерни кылган-дыр Силер. Тыва чоннуң шаг-төөгүден бээр сагып келген чаңчылдарын кайы хире сонуургадыңар?

— Чурт Баштыңы чыскаалдыр туруп алган эр хиндиктиг чон-биле чолукшууру сүрлүг-түрлүг-дүр. Бо чаңчыл шажын-биле холбаа чок деп чүвени эскердим. Саң салыры сарыг шажынның езулалы-дыр деп баар чүве болза, арай-ла шын эвес апаар. Сарыг шажынның езулалы-биле холбаалыг чүве болза, ында тускай чурум бар.

Саң салыр езулал дээрге сарыг шажын-биле холбаа чок, чоннуң шаг-шаандан тура сагып чорууру чараш чаңчылы-дыр деп билдим. Чер ээлеринге өргүлдү кылгаш, оон хүннү курайлап уткууру, чараш суг ээлеринге чүдүүрү сарыг шажынның тургустунуп келгениниң мурнунда-ла турган деп бодап тур мен.

(Уланчылыг).

Инна Дамба-Хуурак чугаалашкан.

Алдын-Херел Апыкааның тырттырган чуруу.

 №20 2013 чылдың февраль 16 "Шын" солун